Jak ważną rolę odgrywa żywienie w prawidłowym funkcjonowaniu każdego organizmu żywego nie trzeba nikogo zbytnio przekonywać. Banałem wydać się mogą określenia mówiące, o właściwej, zbilansowanej dawce pokarmowej dostosowanej do wieku, stanu fizjologicznego czy trybu życia zwierzęcia, warunkującej odpowiednie zapotrzebowanie na wszelkie niezbędne składniki żywieniowe i tym samym zapewniające najogólniej pojęty stan zdrowia. Ogromne koncerny produkujące karmy dla naszych podopiecznych zatrudniają rzesze specjalistów, których rola polega na skomponowaniu odpowiedniej diety a następnie dbaniu nad całym procesem technologicznym aby produkt finalny był jak najlepszej jakości i odpowiednim składzie. A wszystko to ku uciesze posiadaczy psów i kotów, którzy podając do miski „suche kulki” czy otwierając puszkę mają poczucie dobrze wypełnionego obowiązku względem swych podopiecznych. Pamiętajmy bowiem, że niezwykle trudno samemu skomponować tak posiłek aby był kompletny pod każdym względem a tym samym dostarczał wszelkich składników pokarmowych. Firmy żywieniowe wychodzą naprzeciw nie tylko posiadaczom zwierząt zdrowych ale również oferują produkty dla konkretnych grup psów i kotów cierpiących na choroby układowe. Nie wolno bowiem pomijać roli pożywienia w procesie leczenia schorzeń danego organu czy narządu. Odpowiedni pokarm nie tylko wspomaga niewydolny narząd ale też zdecydowanie przyspiesza czas dochodzenia do zdrowia a więc skraca okres chorowania. Warto więc wykorzystując naukową wiedzę zastanowić się jak pomóc choremu zwierzęciu nie tylko stosując odpowiednie ukierunkowane leczenie, ale również wspomagając go właściwym żywieniem o czym postaram się więcej napisać na przykładzie chorób wątroby. Do czego służy wątroba?Niewydolność wątroby: objawyDieta psa i kota z chorą wątrobąOd czego więc zacząć?Szczegóły dotyczące żywieniaTłuszczeWęglowodanyBiałkoPreparaty i suplementy wspierające wątrobęWitaminyStosowanie gotowych karm Do czego służy wątroba? Wątroba (łac. hepar) jest największym gruczołem organizmu o niezwykle zróżnicowanej wielkości, w zależności od rasy psa/rasy kota, oraz wadze kształtującej się od 125 g do 1350 g u psów i 65 g- 80 g u kotów. Wyróżniamy jej cztery główne płaty oddzielone od siebie głębokimi wcięciami międzypłatowymi. Jest narządem intensywnie unaczynionym co przekłada się na ilość krwi docierającej do niej z serca (aż 25% objętości wyrzutowej serca!). Zdecydowana większość krwi dociera do wątroby poprzez żyłę wrotną doprowadzającą krew z żołądka, jelit, śledziony i trzustki. Pozostałe zaś 25% krwi, nazywanej też odżywczą pochodzi z odgałęzienia aorty brzusznej czyli tętnicy wątrobowej. Wątroba położona jest w nadbrzuszu lub przedbrzuszu czyli w okolicy przedniej jamy brzusznej i zbudowana z komórek zwanych hepatocytami. Odgrywa kluczową i niezastąpioną rolę w organizmie utrzymując stan homeostazy czym warunkuje szeroko pojęte zdrowie. O tym jak wątroba jest istotna świadczy fakt, że bez wątroby żyć nie można a więc jest organem niezbędnym, niezastąpionym, bez którego się umiera. Uczestniczy w większości przemian metabolicznych i trudno wyobrazić sobie proces trawienia bez jej udziału. Wykazuje się zdolnościami detoksykacyjnymi bowiem ogromna większość wszelkich transformacji leków, ksenobiotyków czyli substancji obcych i trujących w organizmie wykonywanych jest w jej obrębie. Magazynuje również: witaminy,tłuszcze,glukozę w formie glikogenu,pierwiastki. To dzięki wątrobie powstaje z amoniaku mocznik wydalany następnie przez nerki, tutaj tez odbywają się przemian cholesterolu i innych niezbędnych do życia substancji oraz metabolizm leków i ich wydalanie. Bezsprzecznie też wpływa na stopień odżywienia całego organizmu wydzielając żółć uczestniczącą w procesie trawienia tłuszczy oraz biorąc udział w przemianach białek, węglowodanów, witamin czy żelaza. Wątroba jest głównym i jedynym miejscem syntezy cholesterolu w organizmie. Chcąc porównywać wątrobę i jej liczne funkcje w organizmie musielibyśmy wyobrazić sobie ogromny, sprawnie zarządzany i świetnie funkcjonujący kompleks przemysłowy, czy ogromną fabrykę z tysiącami równolegle przebiegających i skoordynowanych, skomplikowanych procesów technologicznych. Taką właśnie niezwykle złożoną strukturą jest nasza wątroba o niezastąpionej roli i dlatego warto dbać o jej prawidłowe funkcjonowanie. Niewydolność wątroby: objawy Jednym z objawów chorej wątroby może być brak apetytu Jak już doskonale wiemy wątroba uczestniczy w całym szeregu procesów trawiennych i pozostaje ściśle związana z przewodem pokarmowym co będzie przekładało się na manifestowane objawy kliniczne w przypadku jej dysfunkcji. Co niezwykle ważne choroby tego narządu mogą nie od razu wywoływać objawy kliniczne i manifestować się późno co wynika z jednej strony z olbrzymiej rezerwy czynnościowej a z drugiej z niespotykanej powszechnie zdolności regeneracji uszkodzonych hepatocytów. Oczywiście po przekroczeniu pewnej granicy, w ramach której organizm kompensuje sobie uszkodzenia, symptomy się pojawią choć mogą być one niespecyficzne, zmienne czy słabo na początku wyrażone. Najczęściej spotkamy więc: obniżony apetyt lub zupełną anoreksję,wymioty,biegunkę,zaparcia. W miarę trwania choroby zwierzęta tracą na wadze co wynika z braku łaknienia oraz nasilonego katabolizmu i zużywania białek ustrojowych. W przebiegu chorób wątroby możemy mieć owrzodzenia żołądka oraz krwawienia do przewodu pokarmowego czego konsekwencją będą smoliste stolce. Możemy również zaobserwować nawracające stany gorączkowe, co ma miejsce szczególnie u kotów. Zaburzenie syntezy czynników krzepnięcia odbywające się w wątrobie będzie dawało większą skłonność do krwawień i wybroczyn widocznych na skórze i błonach śluzowych. Chyba każdemu człowiekowi, z chorobami wątroby kojarzy się żółtaczka (łac. icterus) związana z niedrożnością przewodów żółciowych i zastojem żółci. Pojawienie się takich niespecyficznych objawów jak wzmożone pragnienie czy wielomocz może stwarzać wiele trudności diagnostycznych choć jednocześnie wskazywać na problemy dotyczące samej wątroby. Nie wolno również zapominać o symptomach neurologicznych wskazujących na encefalopatię wątrobową: zmiana osobowości,nerwowość,ślepota,otępienie,niezborność,drżenia włókienkowe mięśni,drgawki. Widzimy więc jak szeroką gamę, często niespecyficznych objawów może wiązać się z chorobami wątroby i jak w związku z tym trudno na tej podstawie, bez wykonania badań dodatkowych, określić przyczynę choroby i podjąć skuteczne leczenie. Niemniej jednak odpowiednie postępowanie dietetyczne, szczególnie wcześnie wdrożone może ograniczyć skutki zaburzeń metabolicznych związanych z niesprawną wątrobą, wspomóc jej regenerację a ograniczając objawy kliniczne poprawić komfort chorowania i dochodzenia do zdrowia. Dieta psa i kota z chorą wątrobą Jak zbilansować dietę dla kota i psa z chorobą wątroby? Po tym krótkim wprowadzeniu teoretycznym dotyczącym funkcji wątroby oraz objawów występujących w jej chorobach zastanówmy się: jak praktycznie pomóc zwierzęciu. Jak już wspominałem chorobom wątroby towarzyszy niedożywienie białkowo-energetyczne wynikające z zaburzeń w przyjmowaniu pokarmu. Zwierzęta chore nie mają apetytu a dodatkowo wymiotując nabywają zwyczajnego jadłowstrętu, który dodatkowo pogarsza zaburzenia dotyczące wątroby. Upośledzone procesy trawienne, zdecydowanie mniejsze przyswajanie składników odżywczych a z drugiej strony wzmożone zapotrzebowanie na energię towarzyszące chorobie, przy jednocześnie ograniczonej syntezie białka skutkowało będzie postępującym chudnięciem i utratą masy białkowej. Jeśli choroba ma charakter przewlekły wychudzenie może przerodzić się w kacheksję, która zawsze znacznie pogarsza rokowanie. Stres wynikający z dyskomfortu samego chorowania wymaga dostarczenia większej ilości łatwo przyswajalnej energii. Od czego więc zacząć? Otóż warto byłoby określić zapotrzebowanie pokarmowe każdego pacjenta indywidualnie, zważyć pacjenta żeby znać „sytuację wyjściową” oraz przeprowadzić ocenę sylwetki zgodnie z systemem oceny BCS (Body Condition Score). Szczegółowe informacje jak tego dokonać znajdziemy na stronie Europejskiego Stowarzyszenia Producentów Karmy dla Zwierząt Domowych. W szacowaniu zapotrzebowania energetycznego powinniśmy uwzględnić 20% nadwyżkę. Zanim przystąpimy do jakichkolwiek działań należałoby na podstawie wywiadu dietetycznego określić preferencje oraz nawyki żywieniowe naszego pacjenta czyli najkrócej rodzaj i konsystencje pokarmu do którego nasze zwierzę jest przyzwyczajone i które będzie chętnie pobierane. Powinniśmy także założyć sobie, że nasz podopieczny będzie spożywał 4-6 mniejszych posiłków dziennie co okazuje się o wiele bardziej korzystne niż jeden czy dwa posiłki do syta obciążające przewód pokarmowy. Szczegóły dotyczące żywienia Dieta psa i kota chorego na wątrobę Banałem wydać może się stwierdzenie, że aby zwierzę nie chudło musi pobierać adekwatna ilość pokarmu i energii. Pokarm powinien cechować się wysoką smakowitością tak aby zachęcić zwierzę do jego spożywania. Tłuszcze Jednym ze składników decydującym o smakowitości i atrakcyjności karmy jest tłuszcz. Karmy dla zwierząt chorych na wątrobę powinny zawierać umiarkowaną ilość tłuszczu: koty: 20-40% suchej masy,psy: 10-25% suchej masy. Nie ograniczajmy więc zbytnio ilości tłuszczu w diecie naszych pupili za wyjątkiem współistniejących chorób zaburzających jego wchłanianie. Zbyt dużo tłuszczu może bowiem skutkować zaburzeniami jelitowymi i biegunką na skutek trudności w trawieniu. Doskonałym źródłem tłuszczu są średniołańcuchowe kwasy tłuszczowe (MCFA/MCT z ang. Medium Chain Fatty- Acid/ Medium Chain Triglicerides). Zostają one łatwo przyswojone przez organizm, jednocześnie ograniczają wydzielanie żółci i lipaz a więc jak najmniej obciążają i tak chorą wątrobę. Problemem może się okazać ich niezbyt wysoka atrakcyjność smakowa ale w połączeniu z niezbędnymi nienasyconymi kwasami tłuszczowymi udaje się go rozwiązać. Żeby pokarm zawierający tłuszcz zwyczajnie się nie popsuł warto stosować kilka posiłków dziennie (4-6) trwających do 30 minut a po tym czasie zabierać miskę. Nie powinno się stosować zasady żywienia „do woli”. Chore osobniki nie pobierają więcej karmy a wręcz przeciwnie mogą zjadać jej mniej a dodatkowo może ulegać ona zepsuciu zbyt długo leżąc w misce. Pamiętajmy także, że tłuszcze będąc źródłem niektórych witamin (A, D, E, K) są niezbędne do prawidłowego funkcjonowania całego ustroju i stąd niezmiernie ważne ich podawanie w diecie. Zawartość tłuszczy u zwierząt z chorobami wątroby powinna wynosić około 2-3 g/ kg Węglowodany Drugim niezwykle istotnym składnikiem diety dla zwierząt z chorą wątrobą są węglowodany, które dostarczają energię każdemu organizmowi. Powinny one pokrywać do 45% ogólnego zapotrzebowania energetycznego. To wątroba jest miejscem gdzie odbywa się proces glukoneogenezy i gromadzenie glikogenu. W niektórych chorobach wątroby możemy obserwować skoki poziomu glukozy i zjawisko hipoglikemii, czyli niskiego poziomu cukru we krwi (szczególnie u psów). W takich przypadkach najlepiej podawać zwierzęciu kilka małych posiłków dziennie (co kilka godzin) unikając tym samym zbyt dużych wahań stężenia glukozy we krwi. Ważny jest także odpowiedni wybór źródła węglowodanów. I tak najlepiej stosować oczyszczone źródła skrobi ryżowej lub kukurydzianej wzbogaconej włóknem pokarmowym, które znajdziemy w pulpie buraczanej lub w cykorii. Włókno rozpuszczalne ułatwia bakteriom jelitowym wykorzystywanie azotu obniżając tym samym pH jelit co jest niezwykle korzystne dla zwierzęcia. Chorobom wątroby może towarzyszyć nadmierne namnażanie się flory bakteryjnej w jelitach czemu możemy przeciwdziałać podając wywar z siemienia lnianego. Ten starodawny, prosty, domowy sposób wykazuje działanie ochronne na błonę śluzową jelit, a przy tym jest tani i bardzo dobrze tolerowany przez zwierzęta. Inaczej wygląda metabolizm cukrów u kotowatych, które charakteryzując się ograniczonymi możliwościami trawienia węglowodanów nie tolerują egzogennej glikozy. Stąd jej ilość powinna być mniejsza i nie przekraczać 35% energii diety. Dobrym pomysłem wydaje się podawanie kleików czy to ryżowego czy kukurydzianego szczególnie w przypadkach encefalopatii wątrobowej. Włókno rozpuszczalne powodowało będzie łagodny wzrost poziomu cukru wydłużając dostawy glukozy do komórek. Każdy posiłek możemy wzbogacić łyżeczką siemienia lnianego. Frakcje włókna nierozpuszczalnego z kolei zapobiegają zaparciom oraz wchłaniając toksyny ułatwiają ich wydalanie z organizmu. Powszechnie uważa się że najlepszą karmą dla kotów z chorobami wątroby jest taka z wysoką zawartością włókna rozpuszczalnego i umiarkowana nierozpuszczalnego. Wykorzystujmy więc raczej wysokosprawne węglowodany obecne w ryżu lub makaronie, które dodatkowo nie rodzą ryzyka encefalopatii wątrobowej. Białko Nie sposób zapomnieć też o białku, którego ograniczenie w diecie, szczególnie gdy organizm chudnie i przeważają procesy katabolizmu, może mieć niebezpieczne skutki. Powinniśmy starać się dostarczyć wysokiej jakości białko cechujące się łatwym przyswajaniem. Kryteria takie spełniają białka złożone zawarte w mleku i jego przetworach oraz roślinach. Białka występujące w mięsie nie są zalecane z uwagi na ryzyko rozwoju encefalopatii wątrobowej. Szczególnie należy wystrzegać się „mięsa czerwonego” (wołowe, wieprzowe) zawierającego duże ilości aminokwasów aromatycznych i tym samym nasilające objawy encefalopatii. Z kolei białka roślinne czy pochodzące z drobiu i nabiału poprzez dużą ilość aminokwasów rozgałęzionych o budowie łańcuchowej zdecydowanie zmniejszają ryzyko objawów neurologicznych i są zalecane. Warto także zwiększyć ilość pokarmów zawierających aminokwasy uczestniczące w szlaku ornitynowym a więc taurynę czy argininę. Pierwszy z nich chroni przed cholestazą czyli zastojem żółci, druga zapobiega stłuszczeniu wątroby. Zarówno zbyt duża zawartość białka jak i jego zbytnie ograniczanie nie jest korzystne dla chorego na wątrobę zwierzęcia, dlatego zaleca się ustalenie optymalnej dawki poprzez stopniowe zwiększanie zawartości białka tak aby nie wystąpiły objawy encefalopatii. W warunkach diety domowej może okazać się to trudne do wykonania dla samego właściciela. Takie ograniczanie danych składników diety może wiązać się z niedoborem niektórych pierwiastków (potas, magnez, fosfor) stąd powinniśmy uzupełniać ich ilość poprzez płynoterapię. W chorobach wątroby warto ograniczyć zwierzęciu podawanie sodu co zapobiega rozwojowi wodobrzusza, które może występować w zaawansowanych postaciach niewydolności. Widzimy więc dokładnie jak niezwykle trudno zbilansować odpowiednią dietę dla chorego zwierzęcia tak aby nie doprowadzić do niedoborów i dodatkowo nie pogorszyć funkcjonowania niewydolnej wątroby. Pamiętajmy także, że każdy przypadek powinniśmy rozpatrywać indywidualnie i nie ma jednej optymalnej diety dla wszystkich chorób wątroby. Preparaty i suplementy wspierające wątrobę Oprócz kluczowych składników diety wymienionych wyżej warto wykorzystać w żywieniu zwierząt z chorą wątrobą także inne składniki mające działanie ochronne czy lecznicze. Na rynku zoologicznym znajdziemy całą masę suplementów diety zawierających wyciągi roślinne o udokumentowanym działaniu protekcyjnym na wątrobę. Najpopularniejsze zawierają fosfolipidy pochodzące najczęściej z rzepaku lub soi wspomagające procesy naprawcze, regeneracyjne w wątrobie, a hamując procesy zwłóknienia prowadzące do marskości zwiększają aktywność kolagenozy. Działanie żółciopędne, odtruwające, przeciwutleniające wykazują z kolei wyciągi z ostropestu plamistego (silimaryna obecna w Silimarolu) czy karczocha. Silimaryna będąca kompleksem flawonoglikanów posiada działanie antyhepatotoksyczne, stabilizuje funkcje komórek, sprzyja regeneracji miąższu wątrobowego czy pobudza syntezę RNA. Kultowy ludzki Silimarol jest preparatem wszystkim dobrze znanym. Warto rozważyć również stosowanie roślinnych wyciągów z liści bolbo, kocanki rozmarynu lekarskiego wykazujących właściwości żółciotwórcze, żółciopędne czy ogólnie wzmacniające. Producenci leków weterynaryjnych oraz suplementów diety oferują nam całą paletę preparatów wspomagających funkcje wątroby np: Hepatiale forte,Silivet,Hepatoforce,Biohepanex,HepaDol,Erato 750,Ornitil Plus i wiele wiele innych. Witaminy Warto je suplementować z kilku bardzo prostych powodów. W chorobach wątroby możemy mieć zarówno ich niewłaściwe wchłanianie jak i nadmierne straty z powodu wymiotów czy nadmiernej mikcji (wydalanie moczu) wynikającej z poliurii. Przeprowadzone badanie naukowe u ludzi wykazały w chorobach wątroby niedobory: witamin z grupy B,ryboflawiny,nikotynamidu,kwasu pantotenowego,pirydoksyny,witaminy B12 . Z analogiczną sytuacja spotykamy się u zwierząt stąd konieczność ich suplementacji, szczególnie w przypadku żywienia dietą domową albo gdy dokarmiamy resztkami ze stołu. Gotowe, zbilansowane karmy zawierają wystarczająca ilość witamin stąd nie ma konieczności dodatkowego ich podawania. Pamiętajmy także o witaminie E chroniąca wątrobę przed uszkodzeniem w przypadku zatrucia miedzią lub w chorobach spichrzeniowych oraz przeciwdziałająca procesom stresu oksydacyjnego i działaniu wolnych rodników tlenowych oraz witaminie C. W chorobach wątroby jako „żywienie wspomagające” powinno stosować się probiotykoterapię czyli suplementy diety liczne na naszym rynku zawierające szczepy bakteryjne charakterystyczne dla mikroflory przewodu pokarmowego psa czy kota (Enterococcus faecium SF 68 NCIMB 10415, np. preparaty weterynaryjne Dolvit Probiotic czy Pro-Kolin +). Wszelkie te zalecenia dotyczą zwierząt mimo wszystko samodzielnie pobierających pokarm. Czasem istnieje konieczność żywienia przymusowego co wiąże się z założeniem sondy do żołądka przez która podawany jest pokarm. Zwierzę takie wymaga najczęściej intensywniejszej opieki weterynaryjnej i choć może się to wydawać dla niektórych niehumanitarne są to działania niezbędne, ratujące życie chorego zwierzęcia. Przez taki zgłębnik podawane są specjalistyczne pokarmy płynne (papki). Tabela przedstawiająca najważniejsze składniki zalecane psom i kotom z chorobami wątroby. Składnik odżywczyZalecenia dietetyczneRekomendowana dawka: piesRekomendowana dawka: kotTauryna (%)Tauryna chroni przed cholestazą, dlatego należy zalecać jej suplementację podczas karmienia dietami przygotowywanymi w domu (250-500 mg/dzień). Zaleca się, aby diety dla psów i kotów z chorobami wątroby zawierały przynajmniej 0,1% (%)Niedobór specyficznych aminokwasów, takich jak arginina, może odgrywać znaczącą rolę w powstawaniu stłuszczenia wątroby, ze względu na jej zaangażowanie w metabolizm C (mg/kg)Pokarmy dla psich pacjentów z chorobami wątroby powinny zawierać przynajmniej 70 mg witaminy C/kg a dla kocich 70 do 200 mg/kg Te zalecenia powinny być ściśle związane z zawartością witaminy E w diecie, gdzie wzajemny stosunek molarny powinien wynosić 1: E (IU/kg)Witamina E chroni wątrobę przed uszkodzeniem oksydacyjnym związanym z zatruciem miedzią. Wpływa to na poprawę statusu redox w Opracowanie na podstawie Hand 2010 Stosowanie gotowych karm Na rynku zoologicznym dostępna jest ogromna ilość gotowych karm, różnych firm, dedykowanych konkretnym stanom chorobowym w tych chorobom wątroby. Czy warto je wybrać będąc właścicielem chorego zwierzęcia? Zdecydowanie tak z powodu niewątpliwych korzyści jakie uzyskujemy w sytuacji ich stosowania. Po pierwsze mamy zbilansowaną karmę, gotową o optymalnym składzie, gotową do podania a więc i wygodną dla opiekuna zwierzaka. Bilansowanie poszczególnych składników pokarmowych, suplementacja witamin czy substancji o udokumentowanym korzystnym działaniu w warunkach domowych jest procesem niezwykle trudnym, wymagającym niemałej wiedzy dietetycznej. Zajmuje czas, pochłania środki finansowe i musi być wykonywane systematycznie tak aby jedzenie było świeże. Gotowe karmy mają tę niewątpliwą przewagę, że wystarczy je nasypać do miski. Są w formie suchej i mokrej w zależności od preferencji psa czy kota, a przy tym cechują się odpowiednią smakowitością i zachęcają zwierzę do jej spożywania. Dają gwarancję najlepszego żywienia w przypadku chorej wątroby i ułatwiają proces leczenia. Podsumowanie Podsumowując zalecenia dotyczące żywienia w przypadku chorób wątroby powinniśmy traktować jako ogólne gdyż różnią się one w zależności od konkretnej choroby wątroby. Nieco inne są w przypadku niewydolności będącej konsekwencją zapalenia ostrego a inne w sytuacji encefalopatii wątrobowej. Nie mniej jednak odpowiednio żywiąc chore zwierzę uzyskujemy niewątpliwie wymierne korzyści. Skracamy czas powrotu do zdrowia, przyspieszając regenerację miąższu wątroby, a dodatkowo przeciwdziałamy procesowi wyniszczenia czyli kacheksji. Żywnie w tych przypadkach naprawdę „leczy” i należy stosować je równolegle z prowadzonym procesem podawania chemioterapeutyków. Oczywiście przestrzegałbym przed samodzielnym wyborem karmy a raczej zalecałbym skonsultowanie się z lekarzem weterynarii posiadającym stosowną wiedzę z zakresu dietetyki. Bez wątroby żyć się nie da warto więc dbać o nią póki jest zdrowa a gdy zachoruje wspomagać wybierając naturalne, stworzone przez sama przyrodę substancje o znanym od lat działaniu zdrowotnym. Po przeczytaniu tego artykułu wiesz już dlaczego odpowiednia dieta jest tak ważna w schorzeniach wątroby. Jeśli chcesz dowiedzieć się więcej na ten temat, opublikuj pytania pod artykułem – odpowiem tak szybko jak to możliwe.